Οι επικεφαλής των κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τον Μάρτιο του 2000 έβαλαν έναν φιλόδοξο στόχο. Συγκεκριμένα εξέφρασαν την επιθυμία τους να μετατρέψουν την Ευρωπαϊκή Ένωση «στην πιο ανταγωνιστική και δυναμική οικονομία του κόσμου, βασισμένη στη γνώση και ικανή για μία βιώσιμη ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας, αλλά και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή». Σε αυτή τη συνάντηση αναγνωρίστηκε η σχέση μεταξύ υγείας και οικονομίας, σαν ο ακρογωνιαίος λίθος αυτής της προσπάθειας . Ωστόσο, αυτή η σχέση είναι σύνθετη και επομένως πολύπλοκη.
«Ενώ έχει αναγνωριστεί εδώ και καιρό ότι ο αυξημένος εθνικός πλούτος συνδέεται με τη βελτίωση της υγείας, μόλις πρόσφατα αναγνωρίστηκε η συμβολή της καλύτερης υγείας στην οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, ενώ αυτή η σχέση έχει πλέον εδραιωθεί σε χώρες χαμηλού εισοδήματος, τα στοιχεία από χώρες υψηλού εισοδήματος, όπως τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι πιο κατακερματισμένα».
«Οι συγγραφείς αυτού του σημαντικού βιβλίου συγκέντρωσαν, για πρώτη φορά, αυτά τα στοιχεία», δήλωνε στην εισαγωγή του βιβλίου ο Επίτροπος Μάρκος Κυπριανού και συμπλήρωνε: «Συνολικά, αυτά τα στοιχεία παρέχουν ένα ισχυρό επιχείρημα για τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να επενδύσουν στην υγεία των πληθυσμών τους, όχι μόνο επειδή η καλύτερη υγεία είναι ένας επιθυμητός στόχος από μόνη της, αλλά και επειδή αποτελεί σημαντικό καθοριστικό παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας».
Ανεξάρτητα από το αν επιτεύχθηκε ή όχι ο στόχος των ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσα σε αυτά τα 21 χρόνια, θεωρούμε ότι η πανδημία έφερε με ένταση στο προσκήνιο την σχέση μεταξύ υγείας και οικονομίας και επομένως το ζήτημα της χάραξης και υλοποίησης αποτελεσματικών πολιτικών υγείας.
Δεν θα μπορούσε λοιπόν, ιδιαίτερα μέσα στην τρέχουσα συγκυρία, να λείπει από την ύλη του «Hellenic Medical Review» (HMR) μία τέτοια θεματολογία. Μέσα από την στήλη «Πολιτικές Υγείας», το HMR θα προσπαθήσει να αναδείξει τις διαστάσεις των πολιτικών υγείας, θα επιδιώξει να αναδείξει τις συνιστώσες της και τις σχέσεις τους με την οικονομική και κοινωνική πολιτική, αλλά και να παρουσιάσει την εμπειρία χωρών με προηγμένα συστήματα υγείας.
Ιδιαίτερα μιλώντας για τη χώρα μας, θεωρούμε ότι το χάσμα ανάμεσα σε αυτή και την πλειοψηφία των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και άλλων αναπτυγμένων χωρών, είναι αρκετά μεγάλο και αποτελεί κρίσιμης σημασίας ζήτημα που μας υποχρεώνει να ασχοληθούμε μαζί του, έχοντας ως στόχο να συμβάλλουμε σε ένα εποικοδομητικό διάλογο που θα αναδεικνύει τόσο τα κενά και τις αδυναμίες των δικών μας πολιτικών υγείας, όσο και στη δημιουργία προτάσεων που θα ήταν ικανές να συμβάλλουν στις απαραίτητες συναινέσεις που θα οδηγήσουν σε μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα μπορούν να μας βοηθήσουν να καλύψουμε το «χαμένο έδαφος».
Συστημική Σκέψη και Πολιτικές Υγείας – Η Έννοια της Πολυπλοκότητας
Οι σύγχρονες κοινωνίες αποτελούν σύνθετα και πολύπλοκα συστήματα που χαρακτηρίζονται από δυναμικές σχέσεις μεταξύ αλληλένδετων και αλληλεξαρτώμενων συνιστωσών που συγκροτούνε ένα σύνολο. Η ομοιόσταση αποτελεί μια ζωτικής σημασίας κατάσταση για κάθε φυσικό ή κοινωνικό οργανισμό, και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η τάση για μια σχετικά σταθερή εσωτερική ισορροπία, μεταξύ των αλληλεξαρτώμενων συνιστωσών που συνθέτουν τον οργανισμό στο σύνολο του. Η ομοιόσταση στα σύνθετα και πολύπλοκα συστήματα επιτυγχάνεται μέσω πολυσύνθετων και πολυπληθών διαδικασιών που ρυθμίζουν τις σχέσεις και τον τρόπο λειτουργίας ανάμεσα στα επιμέρους υποσύνολα (συνιστώσες) που απαρτίζουν τον οργανισμό, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η σχετικά σταθερή ισορροπία και να διασφαλίζεται η αποτελεσματική λειτουργία του οργανισμού και η επιβίωσή του.
Το κυκλοφορικό μας σύστημα, το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα και τα συστήματα υγείας είναι μερικά από τα πολλά παραδείγματα, που μπορούμε να αναφέρουμε, και τα οποία αποτελούν τέτοια πολύπλοκα συστήματα.
Στον ανθρώπινο οργανισμό, για παράδειγμα, η ομοιόσταση επιτυγχάνεται με τους ομοιοστατικούς μηχανισμούς, οι οποίοι με τον συντονισμό της λειτουργίας διάφορων οργάνων, ρυθμίζουν την θερμοκρασία του σώματος, την οξύτητα (pH) του αίματος, η την συγκέντρωση της γλυκόζης και των αλάτων του αίματος, κλπ., έτσι ώστε ο οργανισμός να μπορεί να παραμένει λειτουργικά ικανός, δηλαδή υγιής.
Κάθε εξωτερικό ερέθισμα που διαταράσσει την ισορροπία, ή αποτελεί απειλή για ένα οργανισμό, προκαλεί μια «προσαρμοστική αντίδραση» από την πλευρά του οργανισμού, μέσω διορθωτικών κινήσεων που έχουν σαν στόχο τη διατήρηση της ισορροπίας, δηλαδή της ομοιόστασης του συστήματος.
Θα πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι οι έννοιες της ομοιόστασης και της ισορροπίας είναι πολύ παλαιές, και μας έρχονται από την αρχαία Ελλάδα. Όπως πολύ χαρακτηριστικά σημειώνει ο καθηγητής Γεώργιος Π. Χρούσος, σε ένα άρθρο του στην εφημερίδα «Καθημερινή» την 1η Σεπτέμβρη 2020, στις έννοιες αυτές «βασίστηκε η ιπποκρατική ιατρική, σ’ αυτές βασίζεται και η σύγχρονη δυτική ιατρική. Η ομοιόσταση και το ελεγχόμενο διορθωτικό στρες αντανακλούν την υγεία, ενώ το υπερβολικό ή παρατεταμένο (χρόνιο) στρες είναι δυνητικά νοσογόνα».
Είναι σημαντικό, πριν κλείσουμε το κεφάλαιο της εισαγωγής να υπογραμμίσουμε τις διαφορές ανάμεσα στα φυσικά και τα κοινωνικά συστήματα.
Τα φυσικά συστήματα και η πολυπλοκότητά τους, καθώς και οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί που ρυθμίζουν τη λειτουργία και διατηρούν τα συστήματα αυτά σε ισορροπία, είναι αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας που κράτησε εκατομμύρια χρόνια, και η ομοιόστασή τους επιτεύχθηκε από τις προσαρμοστικές αντιδράσεις που βασίζονται αποκλειστικά σε σταθερούς φυσικούς νόμους και κανόνες που δεν μεταβάλλονται άμεσα με την ανθρώπινη παρέμβαση. Μπορούμε για παράδειγμα να νικήσουμε τη δύναμη της βαρύτητας (μέσω της γνώσης των νόμων της φυσικής) και να μπορούμε να πετάμε με τα σύγχρονα μέσα, αλλά δεν μπορούμε να καταργήσουμε τη βαρύτητα.
Αντίθετα τα κοινωνικά συστήματα και η πολυπλοκότητά τους είναι αποτέλεσμα εξελικτικής διαδικασίας που κράτησε πολύ λιγότερο (οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι μόλις 10.000 ετών περίπου) και η «ομοιόστασή» τους βασίζεται αποκλειστικά σε προσαρμοστικούς μηχανισμούς, που ονομάζονται νόμοι, μεταρρυθμίσεις, κανόνες, και στην οργάνωση των κοινωνικών συστημάτων που δημιούργησε η «ελεύθερη βούληση» των ανθρώπων.
In less than a century, climate change has upended conditions that have sustained life in the Mesophotic Zone for millions of years.
Θα πρέπει φυσικά να κατανοήσουμε και να επισημάνουμε ότι τα ανθρωπογενή εξωτερικά ερεθίσματα που παράγει η ανθρώπινη δραστηριότητα μέσω της «ελεύθερης βούλησης» των ανθρώπων, αποτελούν εξωτερικά ερεθίσματα για τους φυσικούς οργανισμούς (συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου), τα οποία προκαλούν προσαρμοστικές αντιδράσεις από αυτούς τους φυσικούς οργανισμούς. Προσαρμοστικές αντιδράσεις που μπορεί να είναι δυνητικά «νοσογόνες» για τον ίδιο τον ανθρώπινο οργανισμό, αλλά και για τις ίδιες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι μία βιώσιμη ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και την φύση, δεν πρόκειται να επιτευχθεί μέσα από «διαπραγματεύσεις» με τη φύση, αλλά με απόλυτο σεβασμό απέναντι σε αυτή και τους δικούς της νόμους.
Στο σημείο αυτό, θεωρώ απαραίτητο να διευκρινίσουμε ότι, η πολυπλοκότητα ενός συστήματος καθορίζεται από το επίπεδο συμφωνίας και βεβαιότητας μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος. Τα επίπεδα πολυπλοκότητας που αναφέρονται πιο συχνά και χρησιμοποιούνται είναι: τα απλά, τα περίπλοκα, τα πολύπλοκα και τα χαοτικά. Για παράδειγμα, σε ένα απλό σύστημα, όλοι συμφωνούν ότι μια δεδομένη ενέργεια θα έχει προβλέψιμα ένα δεδομένο αποτέλεσμα. Σε ένα πολύπλοκο σύστημα, ωστόσο, η δυναμική φύση των σχέσεων μεταξύ των διαφορετικών συνιστωσών (υποσυνόλων) του συστήματος σημαίνει, ότι συχνά υπάρχουν πολλές διαφορετικές προοπτικές και μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας σχετικά με την έκβαση μιας δεδομένης δράσης. Η αλλαγή ή η προσαρμογή ενός πολύπλοκου κοινωνικού συστήματος προς την κατεύθυνση συγκεκριμένων στόχων είναι σίγουρα δυνατή, αλλά το σύνθετο σύστημα πρέπει να προσεγγιστεί διαφορετικά για να αλλάξει, σε σχέση με ένα απλό σύστημα.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τη δυναμική των συστημάτων, ιδιαίτερα των πολύπλοκων. Πολλά από τα πιεστικά δημόσια προβλήματα που συναντάμε στη σύγχρονη ζωή, από την αστική αποσύνθεση έως τις παγκόσμιες οικολογικές απειλές, έχουν τις ρίζες τους στις πολύ «καλοπροαίρετες πολιτικές» που σχεδιάστηκαν για την ανακούφισή τους.
«Αυτά τα προβλήματα ήταν «στην πραγματικότητα συστήματα» που παρέσυραν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε παρεμβάσεις που επικεντρώνονταν σε προφανή συμπτώματα, αλλά όχι στις υποκείμενες αιτίες. Έτσι οι παρεμβάσεις αυτές παρήγαγαν βραχυπρόθεσμα οφέλη αλλά μακροπρόθεσμα κρίσεις, και ενίσχυσαν την ανάγκη για ακόμη περισσότερες συμπωματικές παρεμβάσεις» Peter Senge.
Η ουσία της γνώσης συστημάτων ως σκέψης διαχείρισης έγκειται στο να βλέπουμε μοτίβα εκεί όπου άλλοι βλέπουν μόνο γεγονότα και δυνάμεις στις οποίες καλούνται να αντιδράσουν, μας λέει ο Peter Senge.
Συμπερασματικά λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι, η προσπάθεια κατανόησης και ρύθμισης των λειτουργιών των πολύπλοκων κοινωνικών οργανισμών και συστημάτων, προκειμένου να επιτυγχάνεται ομοιόσταση, απαιτούν συστημική σκέψη.
«Η συστημική σκέψη είναι, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, μια νοοτροπία για την κατανόηση του πώς λειτουργούν τα πράγματα. Είναι μια προοπτική για να πάμε πέρα από τα γεγονότα και να ψάξουμε μοτίβα συμπεριφοράς, να αναζητήσουμε τις υποκείμενες συστηματικές αλληλεπιδράσεις που είναι υπεύθυνες για πρότυπα συμπεριφορών και γεγονότων. Η συστημική σκέψη ενσωματώνει μια κοσμοθεωρία που λέει ότι το θεμέλιο για την κατανόηση βρίσκεται στην ερμηνεία των σχέσεων εντός των συστημάτων», Gene Bellinger.
Δουλεύοντας λοιπόν μέσα σε αυτό το πλαίσιο και με οδηγό τις παραπάνω απόψεις, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τις αποφάσεις, τα σχέδια και τις ενέργειες που αναλαμβάνονται από τις κυβερνήσεις και τους διεθνείς θεσμικούς φορείς, στην προσπάθειά τους να προάγουν ή να αποκαταστήσουν την υγεία, όποτε αυτή πλήττεται.
Ιδιαίτερα μιλώντας για τα συστήματα υγείας θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις τρεις βασικές κατηγορίες «ενδιαφερομένων» (stakeholders), που θεωρούμε ότι αλληλοεπιδρώντας μεταξύ τους καθορίζουν ένα σύστημα υγείας και την διακυβέρνησή του:
- Το κράτος (κυβερνητικοί και ρυθμιστικοί οργανισμοί, καθώς και υπηρεσίες σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο).
- τους παρόχους υπηρεσιών υγείας (γιατροί, φαρμακοποιοί, νοσηλευτές και λοιποί επαγγελματίες υγείας του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, δίκτυα παροχής φροντίδας υγείας και υπηρεσιών υγείας, επαγγελματικά συνδικάτα και άλλες επιστημονικές ενώσεις των επαγγελματιών υγείας, κλπ.)
- τους πολίτες (εκπρόσωπους πολιτών, ενώσεις ασθενών, ΟΚΠ/ΜΚΟ, ενώσεις πολιτών που προστατεύουν τους φτωχούς κ.λπ.), που γίνονται χρήστες των προϊόντων και υπηρεσιών υγείας, όταν αλληλοεπιδρούν με τους παρόχους αυτών των υπηρεσιών.
Σας προσκαλούμε λοιπόν, να συμμετέχετε σε αυτή την προσπάθεια, που στόχο έχει να συνεισφέρει στην ανάπτυξη του προβληματισμού γύρω από τις πολιτικές υγείας, αλλά και στην διαμόρφωση προτάσεων που θα μπορούσαν να συμβάλλουν αποφασιστικά στην εφαρμογή πολιτικών που θα οδηγήσουν στην επίτευξη των στόχων για Καθολική Κάλυψη των αναγκών Υγείας (Universal health coverage), που σύμφωνα με τον ορισμό του Π.Ο.Υ., σημαίνει ότι όλα τα άτομα και οι ανθρώπινες κοινότητες λαμβάνουν τις υπηρεσίες υγείας που χρειάζονται, χωρίς να υφίστανται οικονομικές δυσκολίες.
Να θυμίσουμε ότι, σύμφωνα πάντα με τον ορισμό του Π.Ο.Υ., αυτό περιλαμβάνει όλο το φάσμα των βασικών, ποιοτικών υπηρεσιών υγείας, από την προαγωγή της υγείας έως την πρόληψη, τη θεραπεία, την αποκατάσταση και την παρηγορητική φροντίδα, καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου.